Kapı
Bunları
Biliyor muydunuz?[
"Gama ışını patlamaları
keşfedilmelerinden yaklaşık çeyrek yüzyıl sonra astrofizikçileri
şaşırtmaya devam ediyor. Gözlemcilerin ve kuramcıların yoğun
incelemelerine karşın, bu patlamaların ne olduğunu, nereden geldiğini ve
hatta tek başına bir fenomen olup olmadığını hiç kimse kesin olarak
bilmiyor."
Chicago Üniversitesi astrofizikçilerinden Donald Q.
Lamb, Aralık 1995'teki bir bildiride böyle yazmıştı. Bu sözler ilk kez
1960'ların sonlarında nükleer patlamalar izlenirken farkına varılan
yüksek enerjili radyasyona özgü gizemli patlamalar hakkında o sırada
bilinen şeyleri özetliyor. Lamb bu bildirisinde gama ışını
patlamalarının yakınlarda, yani kozmik dille belirtmek gerekirse,
Samanyolu galaksimizi çevreleyen dağınık madde halesinde ortaya
çıktığını savunuyordu. Diğer araştırmacılar ise galaksimizin çok
ötesinde, evrenin uzak erimlerinde bulunan bir "kozmolojik" kaynağın
varlığını ileri sürüyordu. Ancak soruya cevap bulmayı sağlayacak veriler
kıttı. Hangi uç koşulların patlamalara yol açıyor olabileceğini de
kimse bilmiyordu. Bir kuram bolluğu vardı: Ortalıkta 140 kadar fikir
dolaşıyordu ve bir cevap bulmaya dönük ilgi sürekli artıyordu.
Gizemin
içyüzüne inmek amacıyla Nisan 1995'te Washington, D.C.'de bir Büyük
Tartışma başlatıldı. Seçilen tarih ve yer –Smithsonian Kurumu'na bağlı
Doğa Tarihi Müzesi'ndeki Oditoryum– anlamlıydı. Aynı oditoryumda 75 yıl
önce seçkin gökbilimciler Harlow Shapley ve Heber Curtis dönemin yakıcı
meselesini tartışmışlardı: Evrenin büyüklüğü ve insanlığın evrendeki
yeri. 1920'de birçok kimse güneş sistemimizin Samanyolu galaksisinin
merkezinde yer aldığı ve evrenin sayılı bir yıldız topluluğuyla sınırlı
olduğu görüşündeydi. Edwin Hubble galaksimizin dışında geniş bir evrenin
varolduğunu ancak yıllar sonra kanıtladı. Tartışma konusu, gama ışını
patlamalarının sonsuz gibi görünen bu alanın neresinde ortaya çıktığıyla
ilgiliydi artık.
İşte o cumartesi öğleden sonrasında 350 kadar
gökbilimci, öğrenci, muhabir ve izleyici oditoryumu doldurduğunda
şenlikli ve beklenti dolu bir hava vardı. Patlamaların kaynağıyla ilgili
varsayımları gösteren parlak rozetler dağıtıldı ve bir kanaat sahibi
olanlar galaksi esaslı, kozmolojik ya da kaçamaklı bir "diğer" olmak
üzere kendi cevaplarına uyanı taktılar. Princeton Üniversitesi'nde
astrofizik bilimleri profesörü olan Bohdan Paczy ń ski'nin kozmolojik
görüşünü sunması üzerine, Lamb ve Paczy ń ski kapıştılar. 1920'deki ilk
tartışma gibi, ikinci Büyük Tartışma da karşıt görüşlerin sunulması,
değerlendirilmesi ve – bilimsel sürecin dürüstlüğü adına – şu ya da bu
yönde bir oylamaya gidilmeksizin bir toparlama yapılması şeklinde geçti.
Bir cevaba ancak daha fazla veriyle ulaşılacaktı.
Şu an
itibariyle bilimsel araştırmalar bazı cevaplar sağlamış bulunuyor. Paczy
ń ski haklıydı: Gama ışını patlamaları evrenin uzak erimlerinde, yıldız
patlamaları ya da çarpışmaları sırasında akla hayale sığmayacak enerji
salımlarının bir sonucu olarak ortaya çıkıyor. Ama birçok soru hâlâ
cevapsız duruyor. Belki de soruların bazıları üçüncü bir Büyük
Tartışma'yı körükleyecek ve insanlar bir başka kozmolojik açmazın
üstesinden gelmek üzere 2070'te Smithsonian'da bir araya gelecek.
-Barbara
L. Wyckoff
[center]İlgili
Linkler
Uzay Teleskopu Bilim Enstitüsü
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Hubble
Uzay Teleskopu’ndan gelen görüntüleri ve gökbilimdeki birçok konuyu
işleyen eğitsel kaynaklara linkleri bulabileceğiniz bir site.
Compton
Gama Işını Gözlemevi
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Bu
adreste NASA’nın en büyük gözlemevlerinden birinin yaptığı keşifleri
öğrenebilir ve yüksek enerji astrofiziğine odaklı başka misyonlara
linkleri bulabilirsiniz.
Yıldızların Evrimi ve Ölümü
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
... tents.html
NASA’nın süpernova patlamalarını da
kapsamak üzere yıldızların yaşam ve ölümünü konu alan bu ilk okuma
sitesinde ayrıca görüntüler ve daha geniş bilgiler bulabilirsiniz.
Gama
Işını Patlamaları
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Gama
ışını patlamalarının fiziğiyle tanışmanızı sağlayan bu sitede konuya
ilişkin hem teknik, hem de popüler bildirilere linkler yer alıyor.
National
Geographic
Biliyor muydunuz?[
"Gama ışını patlamaları
keşfedilmelerinden yaklaşık çeyrek yüzyıl sonra astrofizikçileri
şaşırtmaya devam ediyor. Gözlemcilerin ve kuramcıların yoğun
incelemelerine karşın, bu patlamaların ne olduğunu, nereden geldiğini ve
hatta tek başına bir fenomen olup olmadığını hiç kimse kesin olarak
bilmiyor."
Chicago Üniversitesi astrofizikçilerinden Donald Q.
Lamb, Aralık 1995'teki bir bildiride böyle yazmıştı. Bu sözler ilk kez
1960'ların sonlarında nükleer patlamalar izlenirken farkına varılan
yüksek enerjili radyasyona özgü gizemli patlamalar hakkında o sırada
bilinen şeyleri özetliyor. Lamb bu bildirisinde gama ışını
patlamalarının yakınlarda, yani kozmik dille belirtmek gerekirse,
Samanyolu galaksimizi çevreleyen dağınık madde halesinde ortaya
çıktığını savunuyordu. Diğer araştırmacılar ise galaksimizin çok
ötesinde, evrenin uzak erimlerinde bulunan bir "kozmolojik" kaynağın
varlığını ileri sürüyordu. Ancak soruya cevap bulmayı sağlayacak veriler
kıttı. Hangi uç koşulların patlamalara yol açıyor olabileceğini de
kimse bilmiyordu. Bir kuram bolluğu vardı: Ortalıkta 140 kadar fikir
dolaşıyordu ve bir cevap bulmaya dönük ilgi sürekli artıyordu.
Gizemin
içyüzüne inmek amacıyla Nisan 1995'te Washington, D.C.'de bir Büyük
Tartışma başlatıldı. Seçilen tarih ve yer –Smithsonian Kurumu'na bağlı
Doğa Tarihi Müzesi'ndeki Oditoryum– anlamlıydı. Aynı oditoryumda 75 yıl
önce seçkin gökbilimciler Harlow Shapley ve Heber Curtis dönemin yakıcı
meselesini tartışmışlardı: Evrenin büyüklüğü ve insanlığın evrendeki
yeri. 1920'de birçok kimse güneş sistemimizin Samanyolu galaksisinin
merkezinde yer aldığı ve evrenin sayılı bir yıldız topluluğuyla sınırlı
olduğu görüşündeydi. Edwin Hubble galaksimizin dışında geniş bir evrenin
varolduğunu ancak yıllar sonra kanıtladı. Tartışma konusu, gama ışını
patlamalarının sonsuz gibi görünen bu alanın neresinde ortaya çıktığıyla
ilgiliydi artık.
İşte o cumartesi öğleden sonrasında 350 kadar
gökbilimci, öğrenci, muhabir ve izleyici oditoryumu doldurduğunda
şenlikli ve beklenti dolu bir hava vardı. Patlamaların kaynağıyla ilgili
varsayımları gösteren parlak rozetler dağıtıldı ve bir kanaat sahibi
olanlar galaksi esaslı, kozmolojik ya da kaçamaklı bir "diğer" olmak
üzere kendi cevaplarına uyanı taktılar. Princeton Üniversitesi'nde
astrofizik bilimleri profesörü olan Bohdan Paczy ń ski'nin kozmolojik
görüşünü sunması üzerine, Lamb ve Paczy ń ski kapıştılar. 1920'deki ilk
tartışma gibi, ikinci Büyük Tartışma da karşıt görüşlerin sunulması,
değerlendirilmesi ve – bilimsel sürecin dürüstlüğü adına – şu ya da bu
yönde bir oylamaya gidilmeksizin bir toparlama yapılması şeklinde geçti.
Bir cevaba ancak daha fazla veriyle ulaşılacaktı.
Şu an
itibariyle bilimsel araştırmalar bazı cevaplar sağlamış bulunuyor. Paczy
ń ski haklıydı: Gama ışını patlamaları evrenin uzak erimlerinde, yıldız
patlamaları ya da çarpışmaları sırasında akla hayale sığmayacak enerji
salımlarının bir sonucu olarak ortaya çıkıyor. Ama birçok soru hâlâ
cevapsız duruyor. Belki de soruların bazıları üçüncü bir Büyük
Tartışma'yı körükleyecek ve insanlar bir başka kozmolojik açmazın
üstesinden gelmek üzere 2070'te Smithsonian'da bir araya gelecek.
-Barbara
L. Wyckoff
[center]İlgili
Linkler
Uzay Teleskopu Bilim Enstitüsü
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Hubble
Uzay Teleskopu’ndan gelen görüntüleri ve gökbilimdeki birçok konuyu
işleyen eğitsel kaynaklara linkleri bulabileceğiniz bir site.
Compton
Gama Işını Gözlemevi
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Bu
adreste NASA’nın en büyük gözlemevlerinden birinin yaptığı keşifleri
öğrenebilir ve yüksek enerji astrofiziğine odaklı başka misyonlara
linkleri bulabilirsiniz.
Yıldızların Evrimi ve Ölümü
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
... tents.html
NASA’nın süpernova patlamalarını da
kapsamak üzere yıldızların yaşam ve ölümünü konu alan bu ilk okuma
sitesinde ayrıca görüntüler ve daha geniş bilgiler bulabilirsiniz.
Gama
Işını Patlamaları
[Linkleri görebilmek için üye olun veya giriş yapın.]
Gama
ışını patlamalarının fiziğiyle tanışmanızı sağlayan bu sitede konuya
ilişkin hem teknik, hem de popüler bildirilere linkler yer alıyor.
National
Geographic